نشست نقد و بررسی کتاب «قدرت، جامعه مدنی و مطبوعات» با حضور هادی خانیکی، نویسنده کتاب و صاحبنظران حوزه ارتباطات و رسانه در خبرگزاری ایرناپلاس برگزار شد.
به گزارش عطنا به نقل از ایرنا، هادی خانیکی نویسنده کتاب، عباس عبدی، کامبیز نوروزی و حسن نمکدوست در این جلسه درباره کتاب مذکور اظهارنظر کردند و سپس مباحث مرتبط با رسانهها و مطبوعات در ایران را مورد بحث و بررسی قرار دادند. در ادامه این نشست، مسئله دموکراسی و روند شکلگیری و فعالیت مطبوعات در ایران مورد بررسی قرار گرفت.
هادی خانیکی، استاد ارتباطات و فعال اصلاحطلب در ادامه این نشست گفت: کتاب را باید بهانهای در نظر گرفت برای بررسی کارهایی که درباره شناخت وضعیت مطبوعات و رسانهها در ایران و نسبت آن با سیاست و جامعه انجام شده و باید انجام شود. در هم تنیدگی مسائل و حوزهها در ایران بهگونهای است که شاید نتوانیم تمایزیافتگی مشخصی بیابیم.
وی افزود: در پیشگفتار این کتاب نوشتم که «گرانیگاه مطبوعات مؤثر و مستقل کجاست» و کاملاً محصول قدرت سیاسی و جامعه نیست، بلکه خودش هم به استقلال میتواند وجود داشته باشد. وقتی از نهاد دولت و جامعه هم صحبت میکنیم، بخشی از آن برجستهتر میشود. غفلت از ساختار و عوامل حقوقی در ایران نقیصهای است که در شناخت جنبشهای سیاسی و اجتماعی در ایران دیده میشود.
این مدرس دانشگاه در مورد روش تحقیق این اثر گفت: در آن زمان یک روش را بیشتر نمیشناختیم، تنها روش، تحلیل محتوا بود که از آن استفاده میکردیم، ولی از آن فراتر رفتم و از تحلیل گفتمان استفاده کردم. مسائل کتاب رنگ و بوی تاریخی را دارد که در دانشگاههای ما به روشهای کمّی اصالت داده میشود و روشهای کیفی هم سعی میکنند خودشان را به زبان کمّی توضیح دهند، در حالی که در روش کیفی ضرورتی ندارد از آن عناوین استفاده شود.
وی افزود: دولتی که ما از آن حرف میزنیم، باید مشخص شود کدام دولت است. باید از مرحوم بورقانی هم یاد کنیم که وقتی دولت اصلاحات بر سر کار بود و مسئولیت گرفت، بهدلیل اینکه خودش از جنس مطبوعات و رسانهها بود، نقش مؤثری در کمک دولت به مدنیتر شدن مطبوعات داشت. برای نمونه، جشنوارهها یا نمایشگاهها به نهادهای صنفی و مطبوعاتی واگذار شد.
خانیکی در مورد جایگاه دولتها و نقش آنها در مطبوعات و رسانهها گفت: در ایران بهدلیل در هم تنیدگی، مقاطعی را داریم که دولت در کنار جامعه و نخبگان بوده و به توسعه مطبوعات کمک کرده است. مرکز تحقیقات استراتژیک در دورهای مولد اندیشههای توسعه سیاسی ازجمله توسعه مطبوعاتی و رسانهای بود. وجود این نهادها به لحاظ تئوریک خیلی مؤثر بود.
وی افزود: خوانش امروزم از متغیرهای وابسته یا واسطهای در این کار، این است که به این بخش توجه کنیم. البته مشاهدات افراد برای خودم در طول این کار جالب بود. وقتی به دوران مشروطه میرسیم، میبینیم با همان شاخصهای کمی توزیع قدرت و قدرت جامعه مدنی، وضعیت مطبوعات خیلی بهتر است. تیراژ، تنوع عناوین، توزیع در سطح کشور و در شهرهای مختلف بیشتر است، ولی وقتی به دوران رضاشاه که تمرکز قدرت است میرسیم، این بساط جمع میشود.
این استاد دانشگاه در ادامه درباره وضعیت اجتماعی در دوره رضاشاه گفت: برای بخشی از این کار سراغ اسنادی بهخصوص اسناد منتشرنشده رفتم و مطابق آن به این نتیجه رسیدم که زمانی که تمرکز قدرت است، فرهنگ تملق و چاپلوسی در نامهها هم بهگونه عجیب و غریبی هست. یکی از خاستگاههای اجتماعی اخبار دروغ این است که جامعه منتظر خبر عجیب است.
وی افزود: امروز اگر از مطبوعات حرف میزنیم، منظور رسانههاست. در پاسخ به این سؤال که میشود مطبوعات هم به کار خود ادامه دهند، باید بگویم میشود، بهشرط اینکه تغییرات اجتماعی، فرهنگی و فناورانه را به رسمیت بشناسند. اگر فکر کنیم مطبوعات آن چیزی است که در کیوسک به فروش میرود، دورانش گذشته است، اما اگر منظور رسانه است، میتوانیم تجربه را روزآمد کنیم.
عباس عبدی، روزنامهنگار و تحلیلگر اصلاحطلب در ادامه این نشست درباره مباحث اصلی کتاب گفت: برداشت من این است که اگر دیدگاه دکتر کاتوزیان و تحلیل کلی دورکهیم درباره تحولات جوامع را با هم تلفیق کنیم، مجموعه تحولات ایران را میتوان حول دو محور اساسی سازماندهی کرد: یکی دخالت خارجی و دیگری نفت، که البته برخی مواقع به هم مرتبط میشوند.
وی افزود: اگر جامعه مسیر عادی خود را طی کند، به مرور به موازنهای پایدار که جامعه تعیین میکند، میرسد و هر کسی جایگاه خود را پیدا میکند. تحولات اجتماعی به سمتی است که نیروهای جدیدی را وارد عرصه میکند. دلیل بحران در ایران دو متغیر برونزاست: یکی درآمد نفت که اوضاع را تغییر میدهد و موازنه کسی که در قدرت است را با مردم از بین میبرد. به دلیل اینکه قدرت از دل جامعه بالا نیامده است. حتی اگر از دل جامعه بیرون آمده باشد وقتی مسلح به چنین درآمدی شود، موازنهاش از بین میرود. دیگری هم دخالت خارجی است که به نفع یکی از طرفین یا مجموعهای از طرفها مؤثر باشد و موازنه را از بین ببرد.
این فعال سیاسی و اجتماعی درباره نتیجه برهم خوردن موازنه و برآیند صفر گفت: وقتی موازنه از بین میرود، آثار آن را در تمام موارد میبینیم. ممکن است دولت مطلقه و غیردمکراتیک شود، دولت نهادهای مدنی را تضعیف میکند، چون نهادهای مدنی ظرف این موازنه است، دولت مطبوعات را سرکوب میکند و نهادهای حل اختلاف یکسویه میشود و از بیطرفی خارج میشود.
وی افزود: اگر بتوانیم روند صد ساله را در قالب دو متغیر توضیح دهیم، تحولات حکومت و نهادهای مدنی، مطبوعات و... را بهتر میتوانیم بفهمیم. ما باید در طولانیمدت ببینیم، چون در مقطع کوتاه، نگاه ما فقط به کنشگران و بازیگران است که چه کسی چه میگوید و چه کاری انجام میدهد.
عبدی در ادامه با اشاره به برههای در دهه 60 گفت: یکی از مقاطعی که در مطبوعات تحول بهوجود آمد سال 68 بود. در زمانی که آقای امینزاده معاون مطبوعاتی بود، جلسهای با حضور اساتید و اصحاب مطبوعات برگزار شد. اولین بحثی که مطرح شد توسعه مطبوعات بود و اولین کسی که مجوز گرفت مرحوم صابری بود برای نشریه گلآقا. قرار شد برای توسعه مطبوعات از آقای هاشمی اجازه گرفته شود، من گفتم چرا اجازه بگیریم، ایشان بعد از این تصمیم اگر موافق باشند، اعلام میکنند.
وی افزود: تحولات دهه 60، سال 76، انتخابات 84 و... با نفت قابلتحلیل است، حتی سال 92 هم معتقدم بهدلیل کاهش درآمد نفتی بود. عنصری که موازنه دولت را به هم میزند نفت است. الان فشار خارجی هم اضافه شده است. اگر از این منظر وارد شویم، تحولات را بهتر میتوانیم تحلیل کنیم.
نمکدوست در مورد توسعه نشریات گفت: در سال 68 و 69 که آقای عبدی به آن اشاره کردند، سلام، ایران فردا، جامعه سالم، همشهری و... منتشر شدند که حاصل این، توسعه مطبوعات بود.
عبدی در ادامه گفت: بسته شدن مطبوعات در سال 79 منجر به این نشد که روزنامهها نابود شوند و از بین بروند، روزنامهها منتشر میشد و کار میکردند. از طرفی هم با این اقتصادِ مطبوعات و دستمزدها نمیشود گزارش تحقیقی خوبی نوشت که مؤثر باشد و فضا را تکان دهد.
وی افزود: هنر روزنامهنگار این نیست که منتظر آزادی بماند تا آنچه میتواند را بنویسد، هنر روزنامهنگار این است که بتواند با نحوه نوشتن، راه آزادی را باز کند. البته ممکن است گاهی هم بگیرند و زندانی کنند، ولی روزنامهنگار باید یاد بگیرد که چگونه باید بنویسد و حرف خودش را بزند.
کامبیز نوروزی، کارشناس مسائل حقوق و رسانه درباره ساختار حقوقی و توقیف مطبوعات گفت: با تشکیل دولت مدرن (یا از دوره شکلگیری گفتمان ترقیخواهی در ایران) تا انقلاب مشروطه، دمکراسی و توسعه، امر سیاسی تلقی میشود. خواسته یا ناخواسته این تلقی همچنان ادامه پیدا کرده و به امروز رسیده است. به همین دلیل، امر سیاسی در کانون همه توجهات و تحولات قرار گرفته است.
وی افزود: اگر قانون را بهعنوان صورتبندی از یک سری مناسبات تلقی کنیم، این صورتبندی به این سمت گرایش داشته که خواستههای دمکراتیک را نمایش دهد. مطبوعات یکی از جلوههای دمکراسی هستند که تا دو دهه پیش «حد اعلای» آزادی بیان بودند. تمام نهادهای حقوق اساسی مربوط به آزادی بیان، همواره مشکلات جدی داشتهاند که علت آن را عموماً در امر سیاسی جستهایم.
این حقوقدان درباره تغییرات اواخر دهه 60 گفت: اتفاقی که سال 68 (در دوره آقای امین زاده) در مطبوعات رخ داد دلالت بر این است که اتفاقی زیربنایی در جامعه در حال اتفاق است. با این اتفاق، روند مطبوعات پیش میرود، فراز و فرود و همچنین رنجهایی دارد، اما در مقایسه با دورههای قبل، روزنامهنگاری حرفهایتر و تخصصیتر شده است.
وی افزود: قانون، امر درجه دوم است. قانون مطبوعات در سال 64 تصویب شده و در سال 76 اصلاحیه ارتجاعی و غیرحقوقی به آن وارد شده است. در طول این 35 سال هیچوقت این دو قانون نتوانستند برای مطبوعات تعیین تکلیف کنند. جامعه، خود را به قانون تحمیل میکند. جُستهایم، این تصور غلط است که حکومت و جریانات منتقد فکر میکنند. نمیتوان از دولتی که طبع آمرانه دارد، انتظار تصویب قانون دمکراتیک داشت. این دوره مطبوعات کاملاً از قانون جلوترند. حکومت نتوانسته مطبوعات را کنترل کند، انقلاب تکنولوژیکی که اتفاق افتاده، فضا را بهسمت توسعه آزادی رسانه پیش میبرد.
نوروزی درباره مدیریت رسانه گفت: مدیریت کلان در سطح حکومت نسبت به فضای رسانهای فوقالعاده ضعیف است. عرفها و رویههای مطبوعاتی و رسانهای در حال شکلگیری است. ساخت حقوقی زنده در مورد رفتار رسانهای در حال شکلگیری است و بسیار قدرتمند است، چون حقوق رسمی است که در هیأت کلمات قانون شکل میگیرد.
وی افزود: عمر آزادی مطبوعات در صدر مشروطه حدود 7 سال، در دهه بیست حدود 12 سال، در سالهای 57 حدود 3 سال و الان حدود 30 سال است در حال کار کردن هستیم. بهعنوان روزنامهنگار حرفهای، توجه میکنید و فشار نامشروع غیرقانونی را حس میکنید، اما با این وجود، حرف را هم میزنید. نمیگویم الان وضعیت مطلوب است، ولی شاخصها رو به پیشرفت است و تغییری که در لایههای پایین ساخت اجتماعی رخ داده، همراه با پیشرفت تکنولوژیک، حاشیه امنی بهوجود میآورد که کمک میکند به گذشته برنگردیم. وقتی در اردیبهشت سال 79 ابلاغیه آقای مرتضوی به روزنامهها رسید، فضا خیلی مأیوسکننده بود، اما نتوانستند کاری بکنند و فضا دوباره برگشت.
حسن نمکدوست، روزنامهنگار و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبائی درباره آزادیهای مطبوعات گفت: حسین شهیدی در کتاب «روزنامهنگاری در ایران، از رسالت تا حرفه» بحث میکند که در روزنامهنگاری ایران از رسالت به حرفه کوچ کردیم که این تحولی مثبت است. وقتی وضعیت را نسبت به گذشته مقایسه میکنیم، متوجه میشویم تحول رخ داده است.
وی افزود: وقتی سال 56 روزنامهنگاری را آغاز کردم، در ایران روزنامه کیهان، اطلاعات، آیندگان، رستاخیز، پیغام امروز و بورس منتشر میشد. دو کانال رادیو و تلویزیونی داشتیم. اما الان این تعداد برای ما عجیب است. بحثهای مختلفی است مثل اینکه دولت نباید در کار رسانه دخالت کند، اما تحول رخ داده و باید آن را در نظر بگیریم.
این استاد علوم ارتباطات در مورد آزادی مطبوعات و دمکراسی گفت: میگویند دمکراسی دو موتور اصلی دارد، یکی آگاهی و دیگری نهادهای مدنی. برخی معتقدند اهمیت آگاهی از نهادهای مدنی بیشتر است، اما برخی به اهمیت توأمان آنها میپردازند. همانقدر که مطبوعات آزاد محصول دمکراسی است، دمکراسی نیز محصول مطبوعات آزاد است.
وی افزود: علی اسدی نیز در سال 1370 در مصاحبهای میگوید فرایند توسعه مطبوعات بیبرگشت شده است، اما دلیل آن را فراوانی نشریات تخصصی میداند و به مجله صنعت حمل و نقل و تدبیر اشاره میکند.
نمکدوست درباره تعطیلی مطبوعات گفت: علیرضا فرهمند مقاله ای با عنوان «مطبوعات جامعه مدنی» دارد و در آنجا اشاره میکند که تفاوت جامعه مدنی با غیرمدنی این است که جامعه غیرمدنی، جامعهای است که همه بحرانهای کوچک را سرکوب میکند تا از طریق یک بحران بزرگ از پا درآید. احزاب، مطبوعات و... سرکوب میشوند و به یکباره همه چیز فرو میپاشد. اما جامعه مدنی جامعهای نیست که بحران نداشته باشد. جامعهای است که هنرش تبدیل بحرانهای بزرگ به بحرانهای متعدد و کوچک است.
وی افزود: وقتی 15 روزنامه تعطیل میشود به معنای این نیست که بحران بزرگ است، یعنی این اقدام سبب میشود یک سال یا دو سال بعد جامعه مدنی کاری کند که تعطیلی 15 روزنامه جبران شود.
گزارش از مهدی نجفیخواه