استاد زبان و ادبیان و فارسی و حافظپژوه شناختهشده ایرانی با بیان اینکه حافظ فیلسوف و عارف نیست، اظهار کرد: عجیب این است که هرکسی دلش میخواهد آن چیزی که خودش دوست دارد از دهان حافظ بشنود و آخرش چیزی که در تمام اینها گم است خود حافظ واقعی است.
به گزارش خبرنگار عطنا، نشست «زندگی و زمانه حافظ» با سخنرانی دکتر سعید حمیدیان، استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی چهارشنبه، 17 مهرماه در سرای اهل قلم برگزار شد.
در این نشست، حمیدیان با اشاره به قانونمند بودن شعر اظهار کرد: با اینکه یک جنبه مهم شعر جنبه ذوقی و سلیقهای است اما طبیعی است که شعر همپای تحولات زمانه جلو میآید و خیلی هم قانونمند است یعنی از این منظر من ادبیات را کاملاً قانونمند میدانم.
وی با انتقاد از نسبتهایی که بدون پژوهش به حافظ میدهند، افزود: متاسفانه قصارسازی مثل این که «حافظ حافظه ما است» بسیار زیاد شده است و ریشه اینها را هم نمیتوان به راحتی از ذهنها بیرون کشید و نمیتوان خلقالله را به پژوهش جامع، درست و با شیوههای علمی و شیوههای آماری و امثال این عادت داد.
حمیدیان در خصوص معرفی حافظ در جایگاه یک فیلسوف گفت: یک ادیب فاضلی که من بسیار به او ارادت دارم میگوید حافظ روشنبینترین فیلسوف بشری است.
وی در این باره تصریح کرد: نمیتوان حافظ را که در نهایت یک شاعر و هنرمند بزرگ و نابغه است به روشنبینترین فیلسوف تاریخ تبدیل کرد؛ شاعر فیلسوف نمیشود چرا که بنای کارش بر عاطفه و تخیل است. یا اینکه میگویند حافظ ابر رند آفاق است در حالی که بعضی از جنبههای زندگی وی به مکتب رندی نمیخورد و این هم شعار است.
استاد ادبیات علامه طباطبائی از اختصاص نام عارف برای حافظ نیز انتقاد کرد و گفت: تا همین دویست-سیصد سال پیش کسی حافظ را به اسم عارف نمیشناخت، زیرا میفهمیدند عارف یعنی چه و به یک شاعر نابغه لقب عارف را اضافه نمیکردند.
وی با اشاره به اینکه حافظ عرفانگرا است، تاکید کرد: حافظ به عرفان و تصوف گرایش دارد اما عارف نیست. در منابع تصوف و عرفان هیچ جایی از حافظ به عنوان عارف یاد نکردهاند، لذا این دو، کاملاً دو مقوله جدا هستند.
زیباترین شعر را در هر بارهای گفتن با نسبت دادن عین آن به هر شخصیت شاعر دو چیز کاملا متفاوت است.
حمیدیان ضمن نکوهش وجود افسانههایی درباره حافظ از هویت اصلی او به عنوان یک انسان عادی یاد کرد و گفت: اسم بعضی از اشعار حافظ را در دوره ما غزل قدسی و عرشی گذاشتهاند؛ وقتی خواننده شعر را میخواند احساس میکند که سیر متن در عالم بالا میگذرد ولی هیچکسی نمیتواند ادعا کند شخص حافظ عرشی است.
وی اضافه کرد: حافظ هم یک انسان است ولی بزرگ و نابغه، با تمام آن فضایلی که میشناسیم اتفاقاً این غزلها تکاملیافتهترین شعرهای حافظ از لحاظ شکل است و بیان هنری دارد. این حُسن حافظ است که در هر چیزی که وارد شده چنین شاهکارهایی تحویل داده است. کسی به ما یاد نداد که زیباترین شعر را در هر بارهای گفتن با نسبت دادن عین آن به شخصیت شاعر دو چیز کاملا متفاوت است.
او درباره اندیشه حافظ نیز اظهار کرد: وقتی میگوییم حافظ اندیشمند بزرگی است، یعنی نمیتوان گفت اندیشه او کوچک است ولی کسی به ما یاد نداد که اندیشه شعری چیست و چه فرقی با اندیشه به معنای متعارف دارد؛ در حالی که ارسطو 2500 سال پیش در فن شعر خود اینها را جدا میکند.
این حافظپژوه در مورد غلط بودن این تعریف عمومی از حافظ که ما درباره آن میدانیم، اظهار کرد: من معتقدم 98 درصد از کتابها و مقالاتی که درباره حافظ نوشته میشود ارزش حتی یک بار خواندن را هم ندارد.
او در اینباره توضیح داد: البته این نیز هست که جمیع حافظخوانان وقتی که با این انبوه آثار روبهرو میشوند مخصوصاً دانشجویان ما ترس برشان میدارد که حافظ بخوانند! پس میشود اینطور حدس زد که حافظی که ما داریم تبلیغ آن را میکنیم و حرفهایی که درباره او میزنیم و غلط بودن آن خیلی وقت است که مشخص شده، حاضر نیستیم تغییر بدهیم.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: کسی باید جلو بیفتد و بدون اینکه کمترین اساعه ادبی به حافظ کند، حافظی را که به نظر خودش واقعی است حافظ راستین، حافظ پیراسته از افسانهها و موهومات، طوری او را معرفی کند که نه تنها این مقام شامخ حافظ پایین نیاید بلکه در آخر کتاب شما او را حتی دوست داشتنیتر هم بیابید.
حمیدیان درمورد هویت اصلی حافظ توضیح داد: یک پنجم حافظی که الان معرفی میکنند میتواند حافظ واقعی باشد، بخش بیشتر آن حافظی غیرواقعی و موهوم است. در این دوره خیلی هم بالا برویم تازه افتخار خواهیم کرد که شارح این قدما هستیم، حالا بماند که شرحمان درست هست یا نه.
وی با بیان اینکه حافظ قبل از هر چیز شاعر و نابغه بزرگ و کمنظیری است، افزود: بنده خودم در نوشتههایی که در این 50 سال نوشتم، سابقه نداشته است که بگویم یک نفر بهترین غزلسرای پارسی است، همیشه دو نفر را نام بردهام؛ سعدی و حافظ؛ این حاصل عمده حافظپژوهی من است.
وی ادامه داد:. عجیب این است که هرکسی دلش می خواهد آن چیزی که خودش دوست دارد از دهان حافظ بشنود! یعنی من اگر شراب میخورم جوازش را از حافظ بگیرم یا برعکس اگر می انگوری حرام است جوازش را از حافظ بگیرم و آخرش چیزی که در تمام اینها گم است خود حافظ واقعی است .
استاد دانشگاه علامه طباطبائی درباره ساخت شخصیت آرمانی از حافظ گفت: هرچه نوآوری و خلاقیت از ابتدای سخن پارسی یعنی از محمد بن وصیف سگزی (یا سیستانی) تا بعد را به وجود آوردهاند به حافظ نسبت دادهاند.
او با اشاره به اینکه همه چیز را آرمانی کردن و یک آدم را تا عرش رساندن حدی دارد، تصریح کرد: حافظ آرمانی است در شعر، احساس زیبایی، در هنر؛ در خیلی چیزهای دیگر، ولی نباید حق شاعران دیگر را ضایع کرد.
حمیدیان در آخر برای علاقهمندان به حافظ بیان کرد: ارجاع می کنم دوستان علاقهمند را به شرح شوق به ویژه جلد اول که جنبه مدخل و مقدمه دارد برای ورود به شرح اشعار.
عکس: مسعود پناهی-عطنا